Η σιωπηρή κραυγή του Ερηµίτη

 

Οποιαδήποτε µορφή ανθρωπογενούς ανάπτυξης δεν οδηγεί απαραίτητα σε βιώσιµη, θετική εξέλιξη για τη ζωή στον πλανήτη που µας φιλοξενεί. Οι σύγχρονες κοινωνίες των ανθρώπων του Δυτικού κόσµου έχουν βασιστεί στη φιλοσοφία του εξορυκτισµού ο οποίος σύµφωνα µε την Klein (2015):  

υποδηλώνει µια σχέση µε τη γη που δεν είναι αµοιβαία και βασίζεται στην κυριαρχία, µια σχέση που έχει ως µοναδικό στόχο την καταλήστευση. Είναι το αντίθετο της περιβαλλοντικής διαχείρισης, που δεν αφαιρεί µόνο, αλλά και φροντίζει για την αναγέννηση και τη συνέχιση της ζωής. (Klein, 2015, σ. 223) 

Ο τουρισµός αποτελεί µια όψη του εξορυκτισµού. Έχει διαβρώσει και διαβρώνει σε βάθος τους τόπους και τη ζωή σε πολλά µέρη της Ελλάδας. Στην Κέρκυρα, η τουριστική ανάπτυξη συνεχίζει επιθετικά την αλόγιστη–ως προς την αειφορία– πορεία της, ενώ το νησί αδυνατώντας να βρει βιώσιµες λύσεις ακόµα και για τα ίδια τα σκουπίδια του, τα στοιβάζει σε πλοία και τα στέλνει ‘αλλού’. Οι πολίτες σε µεγάλο βαθµό παραµένουν αδρανείς… Όµως και όταν συσπειρώνονται για να αναχαιτίσουν την καταστροφική ορµή του τουρισµού, φαίνεται ότι βρίσκουν απέναντί τους, ως εχθρό, το ίδιο το κράτος. Το κράτος, το οποίο αποφάσισε το 2012 να εκµεταλλευθεί την οικολογικά, αισθητικά, ψυχολογικά, κοινωνικά, επιστηµονικά και εκπαιδευτικά ανεκτίµητη περιοχή ‘Ερηµίτης’ στη βόρειο-ανατολική Κέρκυρα. Το κράτος, το οποίο αφού αλαζονικά εκτίµησε την ανεκτίµητη αξία του Ερηµίτη, υπολόγισε και την αντιστοιχία της µε έναν αριθµό από νοµίσµατα και στη συνέχεια την πούλησε για 99  χρόνια. Όχι, όχι, δεν την πούλησε τελείως ισχυριζόταν, πούλησε µόνον τη διάθεση δικαιώµατος της επιφάνειάς της για εκµετάλλευση από ιδιώτη για 99 χρόνια. Μόνον το δικαίωµα επιφάνειας και για µόνον 99 χρόνια, οπότε και ο Ερηµίτης θα γυρνούσε πίσω στον ‘τόπο’. Θα γυρνούσε όµως; και αν γυρνούσε, πόσο κακοποιηµένος,  αλλοτριωµένος, διαβρωµένος, ανεκτίµητα και αµετάκλητα διαφορετικός θα ήταν; Τι θα είχε αποµείνει από τον ‘έρηµο’ τον Ερηµίτη µετά από 99 χρόνια τουριστικής εκµετάλλευσης, και τι νόηµα θα είχε ένας αλλοτριωµένος Ερηµίτης για τις γενιές που ποτέ δεν θα είχαν την ευκαιρία να τον γνωρίσουν µε την πραγµατική του ταυτότητα και οµορφιά; (Save Erimitis, 2018) 

Τι 99 χρόνια όµως… µόλις µετά από πέντε χρόνια περίπου, το 2017, το κράτος ήρθε να δευτεροχτυπήσει ανελέητα τον Ερηµίτη τόπο, πουλώντας αυτή τη φορά στον ‘επιφανειούχο’ και το δικαίωµα κυριότητας σε µέρος της γης για την ανέγερση κτισµάτων και ξενοδοχειακής µονάδας, κτισµάτων τα οποία θα παραµείνουν στην κυριότητά του και µετά τα 99 χρόνια (ο.π.) 

Σήµερα, άνοιξη του 2021, τα οικοδοµικά µηχανήµατα έχουν εισβάλλει ‘νόµιµα’  στον Ερηµίτη τόπο της Κέρκυρας, ενώ οι πολίτες πασχίζουν να σταµατήσουν το κακό! Πού είναι το κράτος, και γιατί δεν ακούει; Τα ζητήµατα ανθρωπογενών θορύβων σε φυσικές περιοχές εξ αιτίας του τουρισµού έχουν απασχολήσει επιστήµονες σε διάφορα µέρη του κόσµου. Οι Wray, Harbrow & Kazmierow (2005)  στην έρευνά τους για τους ανθρωπογενείς θορύβους σε παρθένες περιοχές της Νέας Ζηλανδίας, έχουν συµπεριλάβει τόσο επιστηµονικές µετρήσεις, όσο και ποιοτικά εργαλεία όπως συνεντεύξεις ανθρώπων που βιώνουν εκ των έσω την περιοχή και τις επιδράσεις του θορύβου από τις ανθρώπινες δραστηριότητες σε αυτή αλλά και στους ίδιους. Τα πορίσµατα της έρευνας συν-διαµορφώνονται από τα αριθµητικά επιστηµονικά δεδοµένα αλλά και από τις απόψεις και αξίες τον ντόπιων κατοίκων. Σε αντιστοιχία µε την ερευνητική µεθοδολογία, οι πολιτικές αποφάσεις για οποιαδήποτε αλλαγή η οποία θα επηρεάσει άµεσα ή έµµεσα τη ζωή σε συγκεκριµένα οικοσυστήµατα δεν θα όφειλαν να λαµβάνουν υπόψη εκ των προτέρων τις απόψεις και αξίες των κατοίκων της περιοχής; Γιατί το κράτος αρνείται να ακούσει πραγµατικά τους πολίτες και να λάβει υπόψη τα ερευνητικά πορίσµατα; 

Η ‘πώληση’ του Ερηµίτη για τουριστική εκµετάλλευση, θα εισάγει αναπόφευκτα ένα είδος επισκεπτών βραχείας διαµονής οι οποίοι αναµένεται ότι στο πλαίσιο των πολυτελών διακοπών τους θα επιβαρύνουν εξαιρετικά την περιοχή αλλά και την ως τώρα εµπειρία του φυσικού τοπίου από τους ντόπιους περιπατητές και φυσιολάτρες. Αναφερόµενοι στο σχεδιασµό της επισκεψιµότητας ενός Εθνικού Πάρκου της Ζηλανδίας, οι Wray, Harbrow & Kazmierow (2005) περιγράφουν δύο διαφορετικούς τύπους επισκεπτών, τους περιπατητές και τους επισκέπτες που έρχονται για λίγο είτε µε ταχύπλοα σκάφη είτε αεροπορικώς. Οι πρώτοι, οι περιπατητές, φαίνεται ότι ήταν γενικώς φυσιολάτρες, µε µεγάλη επαφή µε την άγρια φύση, µε σταθερότητα στους στόχους της εµπειρίας αναψυχής τους και µε την επιθυµία να απολαύσουν τη φύση σε ένα πλαίσιο µοναξιάς-ηρεµίας. Οι δεύτεροι,  σύντοµης-διάρκειας επισκέπτες (τουρίστες θα τους ονόµαζα), οι οποίοι είχαν χρησιµοποιήσει ένα µηχανικό µέσον για να φτάσουν στην περιοχή, ήταν γενικά άπειροι αναφορικά µε τη ζωή στην ύπαιθρο, ήταν εστιασµένοι σε κάποιο συγκεκριµένο στόχο τους ο οποίος συχνά ήταν να δουν κάποιο Κίβι (ζώο για το οποίο ήταν γνωστή η περιοχή), δεν τους ενδιέφερε η απόλαυση του ευρύτερου περιβάλλοντος της φύσης, και συχνά είχαν συνδυάσει την επίσκεψή τους στο Εθνικό Πάρκο µε µια κοινωνική περίσταση. 

Οι δύο τύποι ανθρώπων που µόλις ανέφερα επισκεπτόντουσαν ένα Εθνικό Πάρκο στο οποίο θα υπήρχε εύλογα κάποιος έλεγχος από τις κρατικές υπηρεσίες.  Παρόλα αυτά, οι περιπατητές επισκέπτες δυσανασχετούσαν για τις συµπεριφορές των ‘τουριστών’ οι οποίοι δεν τους άφηναν να απολαύσουν τη φύση στο βαθµό που θα ήθελαν. Ας φανταστούµε το αντίστοιχο σενάριο στην περιοχή του Ερηµίτη, την οποία οι ντόπιοι µέχρι πρότινος εξερευνούσαν ως περιπατητές και η οποία τους παρείχε ένα καταφύγιο της φυσικής οµορφιάς που µπορούσαν να απολαύσουν µόνοι τους και µε ηρεµία, κάτι τόσο πολύτιµο για τον σύγχρονο άνθρωπο! Όµως εάν ανοίξουν δρόµοι και ξενοδοχεία, η απερίγραπτα όµορφη και πλούσια σε βιοποικιλότητα και ηχοποικιλότητα περιοχή του Ερηµίτη θα παραδοθεί στους εκµεταλλευτές και στους τουρίστες της µιας βδοµάδας. Οι ντόπιοι δεν θα µπορούν πια ούτε να πλησιάσουν τον Ερηµίτη γιατί δεν θα αντέχουν να βιώνουν την κατάντια του, αλλά και δεν θα τους προσφέρει πια αυτό που τους πρόσφερε από πάντα, τη µοναξιά και ηρεµία στη συντροφιά της φύσης· τις περιόδους ησυχίας που σύµφωνα µε τον Schafer (1977) είναι τόσο σηµαντικές για την ανάκτηση του νοητικού και πνευµατικού αυτοελέγχου. Ίσως οι ντόπιοι να νιώθουν µάλιστα τον ιδιαίτερο τύπο νοσταλγίας που ο Albrecht ονοµάζει “solastalgia” µια “νοσταλγία που νιώθουµε όταν είµαστε στην πατρίδα µας” (στο Κlein, 2015, σ. 218) ενώ αυτή έχει µεταµορφωθεί από την εκµετάλλευση. 

Η παραπάνω εγκληματική πράξη πώλησης του Ερημίτη από το ίδιο το κράτος είναι ακόμα περισσότερο αδιανόητη όταν αναλογισθεί κανείς ότι ο συγκεκριμένος τόπος, πλούσιος σε βιοποικιλότητα και ηχοποικιλότητα αλλά και σημαντικότατος ως ‘σημείο ανάπαυσης’ για τα αποδημητικά πουλιά αλλά και για τον άνθρωπο, απέχει λίγα χιλιόμετρα από τη Λίμνη Αντινιώτη της Κέρκυρας—περιοχή NATURA—και ακόμα λιγότερα από το Εθνικό Πάρκο Βουθρωτό της Αλβανίας. Τι κράτος είναι αυτό που “παίρνει” το δικαίωμα και αναλαμβάνει την ηθική ευθύνη να “πουλήσει” αυτήν την περιοχή; να την αφήσει “Απροστάτευτη” στα ανεξέλεγκτα κίνητρα και σχέδια ‘ανάπτυξης’ των αγοραστών που θα την οικειοποιηθούν με στόχο την εκμετάλλευση;

Στις µέρες µας, ενώ γιορτάζουµε τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, το κράτος, αυτό το κράτος που αναφέρεται σε ηρωικές πράξεις και θυσίες των ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους για να υπερασπίσουν τον τόπο τους, τον τόπο µας, το ίδιο κράτος νοµιµοποιεί την ‘πώληση’ αυτών των τόπων.  

Ποια θα είναι αλήθεια η Ελλάδα χωρίς τους φυσικούς της τόπους; Από πού θα τροφοδοτηθούν οι επόµενες γενιές µε ακούσµατα, εικόνες, µυρωδιές, γεύσεις,  αγγίγµατα, περπατήµατα, για να δηµιουργήσουν µεγάλα και θαυµαστά έργα όπως έκαναν οι πρόγονοί µας; Σίγουρα όχι από τις ξενοδοχειακές µονάδες, τα beach bars,  τα ταχύπλοα, τα κακόγουστα Greek nights… 

Αν σκεφτούµε ένα κοινό παραπροϊόν που µοιράζονται τα παραπάνω δηµιουργήµατα της τουριστικής ανάπτυξης, έναν τύπο ρύπανσης που εκτείνεται

πολύ πέραν των φυσικών ορίων των τουριστικών εγκαταστάσεων, εύκολα θα καταλήξουµε στο θόρυβο. Η τουριστική εκµετάλλευση των τόπων αλλάζει την εικόνα τους, αλλά αλλάζει σε µεγάλο βαθµό και την ηχητική τους ταυτότητα, µια ταυτότητα που συνδιαµορφώνεται από τους ήχους της τοπικής πανίδας και χλωρίδας αλλά και από τα φυσικά στοιχεία, τα ηχεία και τους διαµορφωτές του ήχου που προκύπτουν από τα ιδιαίτερα γεωφυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής (βλ. Krause, 2012). 

Ο ήχος, ένα ερέθισµα που περνάει µέσα από παράθυρα, γύρω και πάνω από τοιχία και φράκτες ενώ µεταδίδεται στο έδαφος, στον αέρα αλλά και στα ποτάµια, τις λίµνες και τις θάλασσες, έχει ιδιαίτερη σηµασία για τη ζωή στα οικοσυστήµατα. Οι ανθρωπογενείς ήχοι που δηµιουργούνται από τις οικοδοµικές εργασίες και τις τουριστικές δραστηριότητες, επηρεάζουν µε ποικίλους και σηµαντικούς τρόπους τη ζωή των ειδών που ζουν στα οικοσυστήµατα της κάθε περιοχής. Η εξέταση αυτών των επιδράσεων, είναι δυνατόν να αναδείξει τον βαθµό στον οποίο η τουριστική εκµετάλλευση ενέχει σοβαρούς κινδύνους για τη βιωσιµότητα των ειδών σε µια περιοχή και για τη δίχως επιστροφή αλλοτρίωσή της. 

Οι Kunc & Schmidt (2019) διεξήγαγαν µια µετα-ανάλυση 108 πειραµατικών ερευνών οι οποίες είχαν πραγµατοποιηθεί σε 109 είδη ζώων για να ερευνήσουν τις πιθανές επιδράσεις του ανθρωπογενούς θορύβου σε αυτά. Τα στοιχεία από τη µετα ανάλυση αυτή οδηγούν στο συµπέρασµα ότι ο ανθρωπογενής θόρυβος προκαλεί σηµαντικές αντιδράσεις όχι µόνον σε κάποια είδη αλλά σε πολλά και διαφορετικά είδη που ανήκουν σε διαφορετικές ταξινοµίες συµπεριλαµβανόµενων των αµφίβιων, των αρθρόποδων, των πουλιών, των ψαριών, των θηλαστικών, των µαλακίων και των ερπετών. 

Οι ανθρωπογενείς θόρυβοι είναι δυνατόν να μειώσουν την αποτελεσµατικότητα του κυνηγιού ενός ζώου ακόµα και όταν οι συχνότητες των θορύβων αυτών δεν επικαλύπτουν τους ήχους του θηράµατός του (Luo, Siemers, &  Koselj, 2015). Ανάµεσα στους διάφορους τύπους ανθρωπογενών θορύβων,  προκύπτει ότι δεν υπάρχουν είδη αβλαβών θορύβων για τη ζωή στα οικοσυστήµατα.  Τόσο οι συνεχόµενοι (π.χ. ήχοι από κλιµατιστικά, αντλίες κ.λπ.) όσο και οι διακοπτόµενοι και ξαφνικοί ανθρωπογενείς θόρυβοι (άφιξη ταχύπλοου ή αυτοκίνητου, έναρξη µουσικής από ηχεία κ.λπ.) επηρεάζουν αρνητικά την καλή φυσική κατάσταση των διαφόρων ειδών ζώων στα οικοσυστήµατα. Τα κόστη του ανθρωπογενούς θορύβου για την πανίδα δεν περιορίζονται στις εµφανείς συµπεριφορές όπως είναι η αποµάκρυνση των ζώων της ξηράς, του νερού και του αέρα από τις θορυβώδεις περιοχές, αλλά εκτείνονται και σε λιγότερο εµφανείς αρνητικές επιπτώσεις όπως οι δυσκολίες στην αντίληψη των ήχων θηρευτή/ θηράµατος και των καλεσµάτων ζευγαρώµατος, οι µεταβολές σε χρονικά και κινητικά τους πρότυπα, η αύξηση του ψυχολογικού στρες κ.α. (Francis & Barber, 2013). 

Ο Krause (2012) περιγράφει ένα περιστατικό ανθρωπογενούς ηχορύπανσης το οποίο αναδεικνύει κάποιες περισσότερο ή λιγότερο εµφανείς επιπτώσεις σε ένα είδος ζώου. Αναφέρεται συγκεκριµένα στο πέρασµα ενός αεροπλάνου που προκάλεσε αρχικά µια προσωρινή διακοπή του χορωδιακού ήχου µιας οµάδας φρύνων. Η ενδιαφέρουσα εξέλιξη ήταν ότι κατά την επανεκκίνηση της χορωδίας των φρύνων φαίνεται ότι δηµιουργήθηκαν µερικά ηχητικά κενά (σιωπές) µε αποτέλεσµα, κατά τη διάρκεια των µεταβάσεων από τις σιωπές στο χορωδιακό τραγούδι, οι θηρευτές (κογιότ) της περιοχής να εντοπίσουν µέσω του ήχου την τοποθεσία κάποιων ατόµων (φρύνων) και να καταφέρουν να τα πιάσουν. Η ανθρωπογενής ρύπανση εποµένως φάνηκε ότι δηµιούργησε σηµαντικά ρήγµατα στον ηχητικό προστατευτικό κλοιό της οµάδας φρύνων µε αποτέλεσµα την απώλεια κάποιων µελών της. Η περιοχή του Ερηµίτη είναι πλούσια σε αµφίβια και οι ανθρωπογενείς ήχοι, π.χ. Beach bar κ.λπ. θα µπορούσαν να έχουν αντίστοιχα αποτελέσµατα.  

Δεδοµένης της πολυπλοκότητας των επιδράσεων του ανθρωπογενούς θορύβου στα διάφορα είδη ζωής, σύµφωνα µε τους Luo, Siemers, & Koselj, 2015, οι αποφάσεις των κρατών για την προστασία του περιβάλλοντος είναι αναγκαίο να λαµβάνουν υπόψη τους µηχανισµούς ενόχλησης των διαφόρων ειδών από τους ανθρωπογενείς θορύβους, ώστε να υπολογίζουν µε µεγαλύτερη ακρίβεια τον αριθµό των ειδών που επηρεάζονται αρνητικά από αυτούς αλλά και τις πολυεπίπεδες επιδράσεις τους στη φυσική κατάσταση των ζώων. 

Η δόµηση της άγριας φύσης, οδηγεί σε ύψιστο κίνδυνο µείωσης του αριθµού των πληθυσµών αλλά και της βιοποικιλότητας. Η µείωση της βιοποικιλότητας συνδέεται µε µειωµένες αντοχές του συγκεκριµένου οικοσυστήµατος σε αρνητικούς εξωτερικούς παράγοντες όπως οι αρρώστιες και οι κακοκαιρίες. Με την αλόγιστη δόµηση και τις ανθρώπινες παρεµβάσεις εισάγουµε ανισορροπίες στα οικοσυστήµατα, µε ανεξέλεγκτες µελλοντικές αρνητικές επιδράσεις. Δηµιουργούνται κενά στην πυραµίδα των ζώων που σε ένα αρµονικό φυσικό περιβάλλον διασφαλίζει τη συνέχεια της ζωής.  

Η µειωµένη βιοποικιλότητα συνδέεται µε µειωµένη ηχοποικιλότητα στο ηχοτοπίο. Σε τόπους µε µικρή ηχοποικιλότητα µειώνεται και η δυνατότητα του ανθρώπου να συντονισθεί ηχητικά και ψυχικά µε τη µεγάλη ορχήστρα των ζώων (The great animal orchestra) όπως την ονοµάζει ο Krause (2012). Ως αποτέλεσµα των µειωµένων σε ποικιλία ακουστικών ερεθισµάτων του ανθρώπου από το φυσικό περιβάλλον, σύµφωνα µε τον Abrams (1997) φτωχαίνει και η γλώσσα. Όπως εξηγεί ο ίδιος:  

Καθώς ο πολιτισµός της τεχνολογίας ελαχιστοποιεί τη βιοτική ποικιλία της γης,  ελαχιστοποιείται και η γλώσσα… Μιας και όταν δεν ακούµε πια τις φωνές του κουφαηδονιού και του τρυποφράκτη, η δική µας η φωνή δεν µπορεί πια να καλλιεργηθεί από τις διακυµάνσεις τους. Καθώς ο γάργαρος λόγος των ποταµών σιωπά από ολοένα και περισσότερα φράγµατα, καθώς οδηγούµε όλο και περισσότερες από τις άγριες φωνές της γης στη λησµονιά, η δική µας η γλώσσα γίνεται ολοένα και φτωχότερη, ολοένα και δίχως βάρος, σταδιακά αδειάζοντας από τη γήινη ηχηρότητά της. (Abram, 1997, σ. 86).  

H γλώσσα γεννιέται, χρωµατίζεται και εµπλουτίζεται από τον τόπο. Τα ονόµατα των τόπων δεν είναι τυχαία. Δεν γνωρίζω κάποια ιστορία ή θρύλο σχετικά µε το όνοµα του Ερηµίτη. Αυτό το όνοµα όµως φαίνεται να αποτυπώνει µια αίσθηση του ανθρώπου που µόνος του βρίσκεται µέσα στην άγρια φύση. Είτε τα χαρακτηριστικά της ερήµου αναφέρονται στον τόπο είτε στον άνθρωπο που έχει την ανάγκη να βρει τον τόπο και τον χρόνο να µείνει µόνος/η του/ης ώστε να νιώσει τη σύνδεση µε τη φύση και να ανακαλύψει βαθιές πτυχές του εαυτού του/ης καθώς αντανακλώνται στους ήχους και ρυθµούς του Ερηµίτη τόπου, ο τόπος αυτός είναι προφανές ότι αποτελεί πολύτιµο φυσικό πλούτο της Κέρκυρας που είναι αναγκαίο να προφυλαχθεί από κάθε ανθρώπινη δόµηση που θα απειλήσει έστω και στο ελάχιστο την ισορροπία και την ύπαρξή του.  

Η δόµηση του Ερηµίτη βιάζει τον τόπο, αλλοιώνει εκ βάθρων την ηχητική και γενικότερη ταυτότητά του αλλά βιάζει και τον καθένα µας. Εµάς και τα παιδιά µας και τα εγγόνια µας και τις µελλοντικές γενιές που µε σεβασµό θα ήθελαν να µοιραστούν ένα µέρος της οµορφιάς, ισορροπίας και γαλήνης του τόπου του Ερηµίτη. Εµείς και οι µελλοντικές γενιές, θα µπορούσαµε όχι να χτίσουµε τον Ερηµίτη, αλλά να τον κάνουµε το σχολείο µας για τη φύση και τον πολιτισµό, ένα τόπο αναγέννησης του σώµατος και της ψυχής µας που θα προάγει την υγεία, τη βαθιά γνώση, την αγάπη και σεβασµό για τον άλλον/η όποιος/α κι αν είναι, άνθρωπος, πουλί, θηλαστικό, ψάρι, φυτό… 

Φανταστείτε δύο εναλλακτικά σενάρια:  

Σενάριο 1. Ένα λεωφορείο φεύγει από το αεροδρόµιο της Κέρκυρας και παρκάρει µπροστά από το µεγάλο ξενοδοχειακό συγκρότηµα στην τοποθεσία “Ερηµίτης”. Οι 45 τουρίστες, αφού φρεσκαριστούν στο δωµάτιό τους πηγαίνουν στο beach bar για να απολαύσουν το ποτό τους µε δυνατή µουσική. Στη συνέχεια επιχειρούν το πρώτο τους µπάνιο και αρκετοί από αυτούς νοικιάζουν και ένα jet ski για να σχίζουν τη θάλασσα µε ταχύτητα καθώς πέφτει ο ήλιος. 

Σενάριο 2. Μία µικρή οµάδα περιπατητών (8-10 άτοµα) πραγµατοποιούν έναν ηχητικό περίπατο (βλ. Westerkamp, 2001) στην περιοχή του Ερηµίτη. Στη συνέχεια αφού καθίσουν όλοι σιωπηλά για λίγα λεπτά για να αφουγκραστούν τον τόπο, απολαµβάνουν ένα ποτήρι δροσερό νερό και το µπάνιο τους στη θάλασσα.  

Ποια από τα δύο σενάρια θα θέλαµε να γίνει πραγµατικότητα; Αυτό φαντάζοµαι εξαρτάται από το πώς επιθυµούµε να ζήσουµε και τι κόσµο ονειρευόµαστε να παραδώσουµε στις επόµενες γενιές. Έχουµε ευθύνη και για µας και για το περιβάλλον που µοιραζόµαστε, και για το τώρα και για το µετά!